دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش در گزارش «واکاوی نسبت دین و دولت در عربستان سعودی؛ با تمرکز بر دیپلماسی فرهنگی » آورده است که عربستان، به‌عنوان یکی از کشورهای کلیدی در جهان اسلام تحت‌تأثیر فشارهای جهانی و ضرورت‌های داخلی، طی سال‌های اخیر دست به اصلاحاتی گسترده زده که هدف آن بازتعریف جایگاه بین‌المللی، کاهش نفوذ وهابیت، ترویج نوعی از اسلام مدرن و توسعه گردشگری مذهبی است. همچنین، اقدامات گسترده‌ای برای ارتقای تصویر جهانی، بازسازی هویت ملی جدید و گسترش نقش اجتماعی زنان صورت گرفته است.
در این گزارش تصریح شد که این اصلاحات را می‌توان در راستای تثبیت قدرت سیاسی و مهندسی هویت دینی دانست، اما این نوسازی با چالش‌هایی روبه‌رو است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: «تعارض هویتی میان ناسیونالیسم دولتی نوظهور و مرجعیت تاریخی دین سنتی»، «فقدان مشروعیت اجتماعی و اصالت فرهنگی در روایت‌های رسمی دولت‌محور»، «وابستگی ساختاری به سرمایه‌گذاری خارجی در بازتعریف هویت فرهنگی و نمادین»، «نمایش ظاهری مدرنیزاسیون، بدون توسعه زیرساخت‌های اجتماعی و نهادهای مشارکتی»، «ارتقای سطحی جایگاه زنان بدون لحاظ پیوستهای فرهنگی و اقناع نخبگانی و اجتماعی»، «خلأ در حافظه تاریخی مشترک و ناتوانی در بازسازی قهرمانان فرهنگی ملی»، «مقاومت اجتماعی در برابر پیاده‌سازی اصلاحات فرهنگی». این تغییرات در عربستان می‌تواند فرصت‌هایی مانند «امکان توسعه تعاملات هدفمند با نخبگان فرهنگی و علمی عربستان» و «تمرکز بر تهدیدات مشترک فراملی با تأکید بر گفتمان وحدت اسلامی از منظر حقوق بشر اسلامی» را برای جمهوری اسلامی ایران به همراه داشته باشد.
در یافته های این گزارش مرکز پژوهش ها آمده است که امروزه یکی از مسائل بنیادین جهان اسلام، بازتعریف نسبت دین و دولت در پرتو تحولات فرهنگی و اجتماعی معاصر است. در این میان، کشورهایی با پیشینه دینی و تاریخی مانند عربستان سعودی، به‌دلیل سابقه ظهور اسلام و جایگاه دینی ویژه، موقعیتی ممتاز برای تحلیل این تعامل دارند. عربستان، امروز با اجرای برنامه توسعه‌ای چشم‌انداز ۲۰۳۰ و در واکنش به فشارهای داخلی و بین‌المللی، تلاش دارد که با فاصله گرفتن از اسلام سلفی و ترویج نسخه‌ای معتدل از اسلام، الگویی از دولت مدرن در جهان اسلام ارائه دهد. این رویکرد در قالب پروژه‌ای تحت عنوان «مدیریت تصویر عربستان» در دیپلماسی فرهنگی آن تعریف می‌شود و بر بازسازی هویت ملی جدید سعودی مبتنی است. تحولات اخیر که در تقاطع سنت اسلامی و الزامات دنیای مدرن رقم می‌خورند، فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای بازیگران منطقه‌ای ایجاد کرده‌اند. بر این اساس، گزارش حاضر با تحلیل چالش‌ها و فرصت‌های دیپلماسی فرهنگی جدید عربستان و جایگاه دین در این تحولات و بازطراحی‌ها، به بررسی نحوه مواجهه آن با الزامات دنیای مدرن و ارائه راهکارهایی برای بهره‌گیری از اصلاحات فرهنگی – اجتماعی عربستان در جهت تقویت جایگاه راهبردی ایران در منطقه می‌پردازد.
در یافته های دیگر این نهاد پژوهشی آمده که دولت جدید عربستان، تلاش دارد با بازتعریف هویت ملی، چهره‌ای متسامح، مدرن و غیرسیاسی از اسلام ارائه دهد و از اسلام با قرائت وهابیت فاصله بگیرد. در همین راستا، نقش سیاسی وهابیت به حاشیه رانده شده و وظیفه ترویج اسلام معتدل به نهادهایی چون «رابطه‌العالم‌الاسلامی» و «مرکز اعتدال» سپرده شده است.
در این گزارش بیان شد که در حوزه گردشگری مذهبی، پروژه ضیوف‌الرحمن» به‌عنوان یک برنامه کلان اقتصادی تعریف شده که با هدف استانداردسازی و تجاری‌سازی تجربه حج و عمره، ضمن جذب سرمایه، به دنبال تنوع‌بخشی به اقتصاد عربستان است. هرچند این برنامه موجب توسعه خدمات و اشتغال شده، اما انتقادهایی نسبت به نادیده گرفتن ابعاد معنوی مناسک مذهبی به همراه داشته است. در کنار این سیاست‌ها، عربستان با تأکید بر ساخت هویت ملی جدید مبتنی‌بر ناسیونالیسم سعودی، تلاش دارد گفتمان سنتی دینی را به حاشیه رانده و تصویر جدیدی از خود در سطح بین‌المللی ارائه دهد. بخشی از این پروژه، گسترش دیپلماسی فرهنگی، مدیریت روایت رسانه‌ای و افزایش مشارکت اجتماعی و اقتصادی زنان است که گرچه با شعار توانمندسازی همراه هستند، اما بیشتر در خدمت ارتقای وجهه جهانی عربستان طراحی شده‌اند.
در ادامه این گزارش آمده است که با وجود اجرای گسترده این سیاست‌ها، دیپلماسی فرهنگی عربستان با چالش‌هایی جدی مواجه است. ازجمله، تعارض میان گفتمان ناسیونالیسم دولتی و مرجعیت سنتی دین، موجب شکاف در روایت رسمی هویتی شده است. روایت‌های نوینی چون «تمدن عربستان جدید» یا «اسلام میانه‌رو» به‌دلیل نداشتن پیوند با حافظه تاریخی و فرهنگ بومی، بیشتر برای مخاطب خارجی ساخته شده‌اند. وابستگی گسترده به سرمایه‌گذاری و الگوهای فرهنگی وارداتی نیز هویتی نمایشی و بی‌ریشه پدید آورده که در سطح داخلی کمتر پذیرفته شده است.
از سوی دیگر، ارتقای جایگاه زنان اگرچه پررنگ و نمادین است، اما به‌دلیل فقدان پیوستهای فرهنگی و اقناع نخبگان و جامعه، تأثیر پایدار و عمیقی ایجاد نکرده و با الگوی سنتی زن در این جامعه در تعارض است. نبود چهره‌های فرهنگی الهام‌بخش و ضعف در احیای حافظه تاریخی نیز باعث شده که دیپلماسی فرهنگی عربستان از ارائه روایتی معتبر، وحدت‌بخش و اقناع‌کننده ناتوان باشد. درنهایت، اجرای شتاب‌زده و از بالابه‌پایین این اصلاحات، بدون جلب مشارکت اجتماعی و مدنی، با واکنش‌های پنهان و نوعی بی‌اعتمادی عمومی همراه شده که اثربخشی فرهنگی عربستان را در سطوح داخلی و بین‌المللی با تردید مواجه کرده است.
در این گزارش پیشنهاد شد که تعامل هدفمند با نخبگان فرهنگی، هنری و دانشگاهی عربستان از طریق برنامه‌هایی چون تبادل علمی، تولیدات مشترک و ترجمه متون، بستری مؤثر برای کاهش تنش و تقویت اعتماد متقابل فراهم می‌آورد. از دیگر ظرفیت‌های مهم، بهره‌گیری از مناسک حج است که می‌توان از آن به‌عنوان فرصتی برای ترمیم پیوندهای دینی جهان اسلام بهره گرفت. در حوزه رسانه نیز، ایران می‌تواند با تولید محتوای تاریخی، تمدنی و فرهنگی مشترک ایران و عربستان، تصویر ذهنی هم‌گراتری در مخاطب عربستانی شکل دهد.
در ادامه پیشنهادات این گزارش آمده است که فعال‌سازی دیپلماسی هنری، شهری و ورزشی، به‌ویژه با تمرکز بر جامعه مدنی و نقش زنان، می‌تواند فضای غیررسمی و پویایی برای تعاملات فرهنگی ایجاد کند. در کنار اینها، پرداختن به چالش‌های فراملی مشترک نظیر اسلام‌هراسی، افراط‌گرایی مذهبی و مسئله فلسطین، زمینه‌ساز همکاری‌های فرهنگی از موضع وحدت اسلامی خواهد بود. درنهایت، اتخاذ راهبردی تدریجی و منسجم، می‌تواند ایران را از بازیگری واکنشی به کنشگری فرهنگی فعال تبدیل کند که موفقیت در این مسیر نیازمند بازتعریف نقش نخبگان فرهنگی، انسجام میان نهادهای فرهنگی، دیپلماتیک و رسانه‌ای است.
متن کامل گزارش را اینجا بخوانید .
ارسال دیدگاه
نظرات ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط مدیران سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
نظراتی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نخواهد شد.